Truyền thuyết Tô Lịch Giang Thần

"Làng tôi có lũy tre xanh
Có sông Tô Lịch uốn quanh xóm làng"

Đây là những câu thơ về hà nội xưa.

Ngày nay sông Tô Lịch có thể mùi hơi thối và nước màu hơi tối, nhưng đã từng một thời dòng sông là biểu tượng của sự trong trẻo nên thơ giữa lòng Hà Nội, và vị thần Tô Lịch hay thần sông Tô Lịch cũng được mệnh danh là vị thần Thành hoàng cao cấp nhất, bảo hộ cho cả thành Thăng Long rộng lớn chứ không chỉ giới hạn ở địa dư làng xã.

Thần tích kể rằng vốn thời Bắc thuộc, ở Long Đỗ có ông Tô Lịch được làm quan lệnh, phong tước vương; gia đình sống ở đó lâu đời, êm ấm hòa thuận. Thời nhà Tấn đô hộ, xét những nhà có hiếu, gia đình vương được khen. Gặp năm mất mùa đói kém, nhà vương sẵn lòng cho dân vay thóc, triều đình lại ban khen, từ đó lấy Tô Lịch làm tên làng. Vương mất đi mà dân làng vẫn ghi nhớ công ơn đến nhiều đời sau.

Đời Đường Mục Tông, khi Lý Nguyên Gia sang làm quan đô hộ, thấy ngoài cửa bắc thành có dòng nước chảy ngược, sợ ý dân làm phản nên dời phủ trị tới bên sông. Ông mời các bô lão đến hỏi ý, rồi quyết định tôn Tô Lịch lên làm Thành hoàng. Đêm đến Lý Nguyên Gia gặp mộng, một ông lão râu tóc bạc phơ cưỡi con hươu trắng đến tạ ơn, rồi khuyên giải Nguyên Gia thẳng ngay, công minh với dân chúng. Nguyên Gia tỉnh mộng, bấy giờ mới hay là thần linh ứng.

Thời Cao Biền sang làm Tiết độ sứ, cho xây thành Đại La. Khi cưỡi thuyền trên sông, biền đi thuyền nhẹ thuận dòng vào nhánh sông nhỏ này, chèo được khoảng một dặm, bỗng thấy một cụ già râu tóc bạc phơ, mặt mày dị kỳ, đang tắm ở giữa dòng sông, cười nói tự nhiên. Biền hỏi họ tên. Cụ già đáp rằng: "Ta tên Lịch họ Tô". Biền lại hỏi: "Nhà lão ở đâu?", cụ lại đáp: "Nhà ta ở giữa sông này". Nói dứt lời, cụ lấy tay đập nước bắn tung mù mịt, bỗng nhiên không thấy đâu nữa. Biền biết là thần nhân, bèn đặt tên sông là Tô Lịch.

Một buổi sớm khác, Biền ra đứng nhìn ở bờ sông Lô Giang, phía đông nam thành La, thấy giữa sông có gió lớn nổi lên, sóng nước cuồn cuộn, mây trời mù mịt, có một dị nhân đứng trên mặt nước, cao hơn hai trượng, mình mặc áo vàng, đầu đội mũ tím, tay cầm hốt vàng, rực rỡ một khoảng trời, chập chờn lên xuống trên không. Mặt trời lên cao ba sào rồi mà sương khói hãy còn mờ mịt chưa tan, Biền rất kinh dị, muốn yểm thần nhưng không làm được. Đêm đến Biền nằm mộng thấy thần nhân tới nói rằng: "Chớ yểm ta, ta là thần Long Đỗ, đứng đầu các vị thần đất. Nhà ngươi đến xây thành ở đây, ta chưa được gặp, cho nên tới xem đó thôi, ta có sợ gì bùa phép?". Biền kinh sợ, sáng hôm sau bèn lập đàn cúng, lấy vàng, bạc, đồng, thép làm bùa để yểm, niệm chú đến 3 ngày đêm, dán bùa để trấn áp thần. Đêm hôm ấy, sấm sét ầm ầm, gió mưa ào ạt. Trong khoảnh khắc, vàng, bạc, đồng, thép đều rơi xuống đất, biến thành tro bụi, tan bay lên không trung. Biền than rằng: "Xứ này có linh thần, không thể ở lâu được, sẽ chuốc lấy tai vạ, ta phải gấp gấp trở về Bắc". Sau Đường Ý Tông triệu Biền về, quả nhiên Biền bị giết và Cao Tầm được cử sang thay.

(đọc thêm truyền thuyết Lẩy bẩy như Cao Biền dậy non)

Đời Lý Công Uẩn dời đô về Thăng Long, nhiều lần vua mơ thấy thần đến bệ rồng hô vạn tuế. Vưa cười hỏi: "Tôn thần muốn giữ hương lửa tới trăm năm sao?". Thần thưa rằng: "Chỉ mong thánh thọ dài lâu, cơ đồ bền vững, trong triều ngoài quận lúc nào cũng yên vui thì chúng thần giữ được hương lửa không chỉ một trăm năm". Vua tỉnh dậy, sai quan đến tế, phong cho thần Tô Lịch làm Quốc đô Thăng Long Thành hoàng đại vương, tức là vị Thành hoàng của toàn cõi Thăng Long. Về sau đời Trần được phong thêm mấy chữ, thành tên đầy đủ là "Bảo quốc Trấn linh Định bang Quốc đô Thăng Long Thành hoàng đại vương".