Tết Đoan Ngọ, còn gọi là Tết diệt sâu bọ, là một trong những ngày lễ truyền thống lâu đời và quan trọng trong văn hóa dân gian Việt Nam. Diễn ra vào ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch, Tết Đoan Ngọ mang nhiều tầng ý nghĩa: từ tín ngưỡng nông nghiệp, y học dân gian cho đến sự tưởng nhớ tổ tiên và các bậc thánh mẫu khai quốc.

Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng tìm hiểu nguồn gốc của Tết Đoan Ngọ, ý nghĩa tâm linh – văn hóa của ngày lễ này cũng như cách mà người Việt từ xưa đến nay đã gìn giữ và phát huy bản sắc truyền thống qua ngày tết đặc biệt này.

🌿 Tết Đoan Ngọ là gì?

Tết Đoan Ngọ, hay còn gọi là Tết Đoan Dương, theo nghĩa Hán Việt:

• "Đoan" nghĩa là bắt đầu.

• "Ngọ" là khoảng thời gian từ 11h trưa đến 13h chiều (theo 12 con giáp ứng với 12 giờ trong ngày).

• "Đoan Ngọ" tức là bắt đầu vào giờ Ngọ của ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch – được xem là thời điểm dương khí đạt cực thịnh.

Vì vậy, ngày này còn mang tên gọi khác là Tết giữa năm, Tết diệt sâu bọ, với niềm tin rằng đây là lúc thích hợp nhất để thanh lọc cơ thể, xua đuổi tà khí, và diệt trừ sâu bệnh hại mùa màng.

📖 Truyền thuyết dân gian về Tết diệt sâu bọ

Theo truyền thuyết được lưu truyền trong dân gian, vào một năm nọ, thời tiết thuận lợi, “mưa thuận gió hòa”, vụ mùa bội thu, cây trái sum suê, lúa gạo đầy bồ. Người dân khắp nơi vui mừng vì được mùa.

Thế nhưng, không lâu sau đó, nạn sâu bọ kéo đến phá hoại mùa màng. Chúng sinh sôi nảy nở rất nhanh, tràn lan khắp các cánh đồng, len lỏi vào vườn cây, thậm chí vào cả kho thóc – ăn sạch mọi thứ. Người dân hoảng loạn, không biết làm sao để cứu vãn tình hình.

Bỗng một ông lão kỳ lạ xuất hiện, xưng tên là Đôi Truân, bảo dân làng:

- Mỗi năm vào ngày mùng 5 tháng 5, sâu bọ sinh sản mạnh và rất hung dữ. Nếu dân làng làm theo lời ta, cúng tổ tiên đơn giản bằng bánh gio, trái cây, sau đó ra sân vận động cơ thể đúng vào giờ Ngọ, thì sẽ trừ được tai họa này.

Dân làng làm theo lời ông. Thật kỳ diệu, chỉ sau một lúc, sâu bọ chết hàng loạt, vườn tược lại yên bình. Muốn cảm ơn vị ân nhân, dân làng tìm khắp nơi nhưng ông lão đã lặng lẽ biến mất.

Từ đó, người Việt lập lễ Tết Đoan Ngọ để ghi nhớ ơn ông lão Đôi Truân, và cũng là để phòng ngừa sâu bệnh hại mùa màng hằng năm.

🎐 Ý nghĩa của Tết Đoan Ngọ trong đời sống người Việt

1. 🐛 Diệt sâu bọ – thanh lọc cơ thể

Tết Đoan Ngọ rơi vào thời điểm chuyển mùa, khi thời tiết oi bức, dễ sinh bệnh. Người xưa cho rằng sâu bọ không chỉ là sinh vật phá hoại mùa màng, mà còn là mầm bệnh trong cơ thể con người. Vì vậy, ngày này người ta thường:

• Ăn rượu nếp để "giết sâu bọ" trong bụng.

• Uống nước lá, đắp lá xông để giải nhiệt, trừ độc.

• Tắm nước lá thơm (lá mùi, lá sả, ngải cứu...) để trừ tà khí.

• Vận động nhẹ vào giờ Ngọ để khai thông khí huyết.

2. 👪 Tưởng nhớ tổ tiên – Giỗ Quốc mẫu Âu Cơ

Ngoài ý nghĩa nông nghiệp và y học dân gian, ngày mùng 5 tháng 5 còn được xem là ngày giỗ của Quốc mẫu Âu Cơ, người mẹ huyền thoại sinh ra bọc trăm trứng, khai sinh nòi giống Lạc Hồng.

Ca dao Việt có câu:

"Tháng năm là Tết Đoan Dương
Nhớ ngày giỗ Mẹ Việt thường Văn Lang"

Vào dịp này, các gia đình thường chuẩn bị mâm cỗ gồm bánh gio, rượu nếp, trái cây để tưởng nhớ tổ tiên và công lao sinh thành của Mẹ Âu Cơ.

3. 🌄 Vía Bà – Linh Sơn Thánh Mẫu ở Nam Bộ

Tại vùng Tây Ninh và một số tỉnh Nam Bộ, Tết Đoan Ngọ còn được gọi là “Vía Bà”, gắn liền với tín ngưỡng thờ Linh Sơn Thánh Mẫu – vị thánh nữ được người dân tôn kính, ngự trên núi Bà Đen.

Vào dịp này, lễ hội Vía Bà được tổ chức linh đình, người dân thập phương hành hương về núi Bà để cầu sức khỏe, mùa màng thuận lợi và gia đạo bình an.

🍚 Tập tục truyền thống trong ngày Tết Đoan Ngọ

✅ 1. Ăn rượu nếp (nếp cẩm hoặc nếp trắng)

Rượu nếp có vị cay nồng, ấm bụng, được tin là giúp tiêu diệt ký sinh trùng, làm ấm tỳ vị, kích thích tiêu hóa.

✅ 2. Ăn trái cây nóng

Một số loại trái cây được ưa chuộng trong ngày này: vải, mận, xoài, mít, dưa hấu, mang tính “nóng” để diệt sâu bọ.

✅ 3. Bánh gio (bánh tro)

Làm từ bột gạo ngâm nước tro, gói bằng lá dong, bánh gio thanh mát, giúp giải nhiệt trong những ngày nắng nóng.

✅ 4. Tắm lá thơm, xông hơi

Người dân hái ngải cứu, lá bưởi, lá sả, hương nhu... đun lấy nước tắm hoặc xông để trừ tà khí, phòng cảm mạo mùa hè.

🌍 Tết Đoan Ngọ trong văn hóa Á Đông

Không chỉ có ở Việt Nam, Tết Đoan Ngọ còn xuất hiện ở:

• Trung Quốc: gọi là Duanwu Jie (端午节), gắn với truyền thuyết Khuất Nguyên – nhà thơ yêu nước trẫm mình xuống sông Mịch La.

• Hàn Quốc: gọi là Dano (단오절), tổ chức với lễ hội tắm thảo dược và thi đấu vật.

• Triều Tiên: gọi là Surit-nal, với nhiều nghi thức truyền thống tương tự Việt Nam.

Điều này cho thấy, Tết Đoan Ngọ là một di sản văn hóa chung của Đông Á, phản ánh tín ngưỡng nông nghiệp và sự giao hòa giữa con người với thiên nhiên.

📌 Kết luận

Tết Đoan Ngọ là một trong những ngày lễ truyền thống giàu ý nghĩa nhất trong văn hóa Việt. Không chỉ là dịp diệt sâu bọ và thanh lọc cơ thể, đây còn là ngày nhắc nhở con cháu nhớ về nguồn cội, tổ tiên, và những vị thần bảo hộ mùa màng.

Trong bối cảnh hiện đại, việc gìn giữ và phát huy các giá trị của Tết Đoan Ngọ không chỉ giúp bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc mà còn lan tỏa những bài học quý giá về sống hài hòa với thiên nhiên, trân trọng sức khỏe và cội nguồn.