Cô Bé Thượng Ngàn là vị tiên cô trên tòa Sơn Trang, theo hầu mẫu Thượng Ngàn. Cô Bé Thượng Ngàn là một tiên cô nổi tiếng rất hay về ngự đồng. Cô Bé Thượng Ngàn có một số đền thờ riêng, nhưng chủ yếu được phối thờ ở các cung hay lầu cô ở các đền phủ.

Cô bé Thượng Ngàn thường được gọi tên theo các địa danh của các đền thờ. Như vậy, có rất nhiều các cô bé trên khắp các cửa rừng. Và mỗi nơi thần tích về các cô bé cũng một khác nhau. Sự khác nhau về thần tích ở mỗi đền cũng là chuyện thường tình bởi thần tích về các cô chủ yếu là truyền miệng. Có thể kể ra dưới đây một vài nơi thờ Cô bé Thượng Ngàn nổi tiếng:

1. Cô Bé Thượng Ngàn (Thị Xã Lạng Sơn)
2. Cô Bé Suối Ngang (Hữu Lũng)
3. Cô Bé Đèo Kẻng (Thất Khê).
4. Cô Bé Đông Cuông (Yên Bái)
5. Cô Bé Tân An (Lào Cai)
6. Cô Bé Cây Xanh (Bắc Giang)
7. Cô Bé Nguyệt Hồ (Bắc Giang)
8. Cô Bé Minh Lương (Tuyên Quang)
9. Cô Bé Mỏ Than (Tuyên Quang)

Ngoài ra, Cô Bé Thượng Ngàn còn thờ ở nhiều nơi khác nữa.

Sự tích về Cô Bé Thượng Ngàn tại một số đền thờ:

Như trên đã trình bày, các cô bé thờ nơi miền núi rừng đều được coi là Cô Bé Thượng Ngàn. Tuy nhiên mỗi một đền đều có một sự tích về cô rất khác nhau. Tất nhiên các sự tích này đều chỉ là truyền miệng nên tính dị bản rất cao ngay ở mỗi đền chứ chưa nói đến các đền khác nhau. Tựu trung chúng ta có thể coi các nơi thờ khác nhau được coi như một lần giáng sinh của Cô nên thần tích về cô tại mỗi đền đều khác nhau là thế

Cô Bé Bản Đền

Các Cô Bản Đền theo hầu các vị Chầu Bà, Chúa Bà cai quản bản đền bản cảnh, và được gọi theo tên riêng của bản đền Cô về ngự, chẳng hạn như Cô Bé Suối Ngang (Lạng Sơn), Cô Bé Chí Mìu, Cô Bé Nguyệt Hồ, Cô Bé Cây Xanh (Bắc Giang), Cô Bé Sapa, Cô Bé Tân An, Đôi Cô Cam Đường (Lào Cai), Cô Bé Minh Lương, Cô Bé Mỏ Than (Tuyên Quang), Cô Bé Thác Bờ (Hòa Bình), Cô Bé Xương Rồng (Thái Nguyên), Cô Bé Sóc (Miền Nam). Các Cô Bản Đền Bản Cảnh ở mỗi nơi lại có một thân thế khác nhau, sau đây xin tóm lược một vài thần tích tiêu biểu.

Cô Bé Tân An:

Từ rất xa xưa, bên bờ sông Hồng tại thôn Tân An 2 thuộc xã Tân An, huyện Văn Bàn, tỉnh Lào Cai, đã có một ngôi Đền gọi là Đền Cô Tân An (còn gọi là Đền Cô Bé Thượng Ngàn), là nơi thờ tự một nữ chúa có tên húy là Hoàng Bà Xa, tương truyền đã cùng cha là đức quan ngài Hoàng Bảy, có công chinh phạt giặc ác, giữ yên bờ cõi.

Cô Bé Minh Lương (Tuyên Quang)

Truyền thuyết kể rằng, vào thời nhà Trần (thế kỷ XV), ở tổng Minh Lương, thuộc xã Lang Quán ngày nay có hai vợ chồng, ông chồng là người Dao, bà vợ là người Mường tuổi đã cao mà chưa có con. Ngày ngày ông bà ra ngòi Lịch xúc tôm tép sống lần hồi. Một hôm, ông ở nhà, bà đi xúc tép như mọi ngày, nhưng xúc mãi không được con gì mà chỉ được hai quả trứng lạ. Bực mình, bà xuống hạ nguồn rồi lên tận thượng nguồn ngòi Lịch xúc vẫn chỉ được hai quả trứng ấy. Bà đành mang về thả vào chum nước dưới cầu thang. Ít lâu sau, bà mang thai và sinh ra một cô bé bụ bẫm, đặt tên là Minh Lương. Cùng lúc đó, hai quả trứng thả trong chum nước dưới cầu thang nở ra hai con rắn. Hai con rắn và cô bé Minh Lương cùng lớn lên, quấn quýt làm bạn với nhau.

Một buổi chiều, ông bà đi làm về và nhìn thấy hai con rắn quấn chết cô bé. Sẵn con dao rựa đeo bên người, ông tức giận rút dao vừa chém, vừa nói "Mày hại tao à". Hai con rắn sợ quá chạy trốn, nhưng một con chậm hơn đã bị chém đứt đuôi. Ông đuổi hai con rắn và nói: "Cụt đi hang Mang, Khoang đi hang Đồng".

Ông bà xót thương cô bé, không nỡ chôn, nên đặt cô nằm ở trên sàn. Đến sáng đã thấy mối đùn lên đắp mộ cho cô bé. Dân làng thấy vậy đều cho là cô đã linh hoá nên lập miếu thờ. Thời kỳ giặc Cờ đen, cô bé Minh Lương đã hiển linh giúp quan quân triều đình thoát khỏi rừng rậm, sau đó dũng mãnh dẹp sạch giặc Cờ đen. Sau đó Cô còn hiển linh bốc thuốc, giúp dân chữa bệnh thoát cơn hiểm nghèo.

Cô Bé Mỏ Than (Tuyên Quang)

Truyện chuyền miệng kể rằng: thần Kim Quy thấy mỏ quý của vua cha mẫu mẹ tại đền Mỏ Than. Đã rủ cá Kình ở biển Đông về cùng nhau mang hết mỏ quý ra vùng Nam Hải khi đất ở đây chỉ còn là giữa núi và biển, cá Kình đứng gác bên ngoài, thần Kim Quy xuống hang và khi lên tới gần miệng hang thì ông Cóc (ở gần miếu Sơn Thần) đã nghiến răng báo lên thiên đình cho Ngọc Hoàng Thượng Đế, Ngọc Hoàng củ cô Mười xuống. Cô bé cưỡi trên lưng hai con rồng bay xuống thấy khoảng trời u ám có khí lạnh bay lên. Cô nhảy vội xuống với hai vết chân chẹn lên thần Kim Quy, vết chân phải trượt gót mờ, bàn chân trái đè oằn cổ rùa. Bắt rùa hoá đá (Bách gia trăm họ gọi là quy trị bản đền) thần Kim Quy hoá đá thì cà Kình ở biển Đông cũng hoá đá. (Tất cả các cảnh quan của đền quay về nơi phật ngự phương tây riêng có cá Kình quay về phía Đông Bắc). Nhờ Cô Bé Mỏ mà bách gia trăm họ vẫn còn "mỏ tụ đồng" xưa. Đến Pháp tìm ra mỏ than hay còn gọi là vàng đen của đất nước. Hiện nay còn nuôi dưỡng mỏ kim cương non. Cho nên ở chính nơi đây còn tồn tại truyền thuyết Cô Bé Mỏ Than (hay Cô Bé Mỏ Cây Xanh). Cô bắt ông Ba Mươi phủ phục bên mình, cô xin vua cha mẫu mẹ cho cây xanh bao bọc lấy mỏ và bốn mùa toả bóng mát cho cô hoàn thành việc cha việc mẹ. Ngoài ra cô còn chữa bệnh cho bách gia trăm họ. Nhất là những người dở dại dở điên. Những lúc thư nhàn cô gọi đàn chim ngũ sắc về vây quanh ca hát, lúc đi lúc về cổ thường mang sắc thái màu vàng với âm thanh của tiếng chim vàng anh báo biến, báo hiện. Khi cô đi xa cô thường để lại đôi dải thắt lưng màu đen ở lại (đôi long xà có mào) để giữ đền giữ phủ. Người ta truyền rằng ai nhìn thấy ông rắn có mào là người đó được lên danh lên giá. Nhưng người đó phải là người thực tâm không có tâm tà. Xưa những người đàn bà bụng mang dạ chửa phải đi vòng qua cửa cô cách nữa dặm. bất kể ai qua nơi cô ngự đều phải bỏ nón mũ xin cô thực tâm cô phù hộ. Tà tâm cô cho náo loạn gia trung.

Cô Bé Xương Rồng

Cô Bé là con Mẫu Thượng Ngàn giáng trần, đầu thai vào gia đình cặp vợ chồng già làm nghề bốc thuốc nam chữa bệnh cứu người. Cha mẹ bị giặc giết, cô bé tiếp quản công việc ông bà để lại, hái thuốc chữa bệnh nên được người đời tôn là nữ thần y. Danh tiếng đồn tới tai quân giặc, chúng bắt cô đến chữa chạy cho tướng quân, nhưng vì tiết nghĩa mà cô tuẫn tiết xuống dòng sông chảy xiết. Người dân biết ơn mà lập đền thờ Cô Bé cùng Thái Ông, Thái Bà tại đền Xương Rồng, Thái Nguyên.

Đôi Cô Cam Đường

Đôi Cô, thường đọc chệch thành Cô Đôi Cam Đường, là hai vị Thánh Cô tuổi đôi mươi vốn quê gốc ở Đình Bảng, Bắc Ninh, sau được triều đình phái lên vùng Lào Cai để dò la tình hình giặc Thanh. Hai cô giả làm người buôn vải vóc để che mắt giặc, thường buôn bán, trao đổi hàng hóa với người dân nên được dân làng Chiềng rất mực yêu thương. Một ngày nọ hai cô bị giặc phát hiện và ném xác xuống sông. Xác hai cô trôi dạt về Cam Đường được dân làng Chiềng với lên, thương tiếc khôn nguôi, bèn lập đền thờ đời đời nhang khói. Đôi Cô giáng đồng sau giá Cô Bé, khi về ngự thường mặc áo tứ thân, đội nón quai thao, ban lộc cho người dân có cuộc sống yên bình, hạnh phúc.

Cô Bé Thoải

Cuối cùng, vị trí thứ mười hai trong hàng Thập Nhị Thánh Cô là Cô Bé Thoải, thường hầu cận tại các đền thuộc Thoải Phủ. Thần tích về Cô không được biết đến nhiều, chỉ biết rằng cô rất xinh đẹp, lại quyền phép, biết hô mưa gọi gió, hay chèo thuyền dạo chơi khắp chốn non sông. Cô về ngự đồng mặc áo trắng, tượng trưng cho Thoải Cung.