Chúa Bà Đệ Nhất Tây Thiên được muôn dân gọi là Chúa Thượng, Chúa bà giáng trần vào thời Hùng Vương, nắm trong tay sổ Tam Toà, săn sóc độ trì muôn dân. Bà là người con gái sinh trưởng trong một gia đình có dòng dõi Hùng Vương.

Đời Hùng Chiêu Vương ở đạo Sơn Tây có một ông hào trưởng họ Linh (hoặc Lăng) là người đức độ, phu nhân của ông là bà Đào Thị Liễu đã tứ tuần mà chưa có con, chồng bà lo âu chẳng có người nối dõi. Một đêm thanh tĩnh bà nằm mộng thấy mình lên núi Tam Đảo chiêm bái thánh thần, quanh bà hiện ra mây lành năm sắc có các tiên cô ca hát rộn ràng, múa điệu Nghê Thường. Ít lâu sau đó bà cấn động bào thai, tận mười bốn tháng mới hạ sinh cô con gái hảo tướng vô cùng. Nàng tên Linh Thị Tiêu, là tiểu thư khuê cát nên được cha cho học kinh thư, văn phú thông tường, cầm kỳ thi hoạ hơn người, lớn lên lại có tài nắm bắt binh cơ, võ nghệ xuất chúng.

Duyên tiền định, Hùng Chiêu Vương gặp được Thị Tiêu trên Tam Đảo, mới gặp đã chớm nở tình duyên. Nàng được Vua đưa về sắc phong làm chính phi. Uyên ương mặn nồng không bao lâu, ác tặc quấy nhiễu bờ cõi, Vua Hùng rao tin tìm hiền tài giúp nước. Vị cung phi họ Linh cũng thân chinh về quê nhà chiêu binh hợp mã, nàng cởi phụng bào, khoác giáp tướng xông pha trận mạc. Tài thao lược xuất chúng, lại được tiên thánh các phương phù trợ nên nàng lập đại thắng, Vua ban phong là Tam Đảo Sơn Trụ Quốc Mẫu Đại Vương.

Từ đó mà Hùng Chiêu Vương càng thiết tha yêu người con gái vừa kiều diễm lại tài ba ấy, muốn được bên nàng trọn đời trọn kiếp. Nhưng Thiên ý không thuận lòng người, một ngày kia bên cung của Thị Tiêu chợt có ngũ sắc tường vân lượn quanh, nàng biết mình đã hoàn thành sứ mệnh nay phải trở lại Thiên Cung. Nàng bước vào áng mây rồi về Trời, mối tình giữa người và tiên cũng kết thúc. Vua lại phong là Tam Đảo Sơn Trụ Quốc Mẫu Đại Vương Đệ Nhất Thượng Đẳng Phúc Thần. Muôn dân suy tôn là Chúa Mường Đệ Nhất ngự trên sơn trang.

Tây Thiên Tiên Chúa khi giá lâm ngự đồng thường mặc áo đỏ, đội khăn choàng phủ đầu, múa quạt khai quang, chứng toà Bói và ban lộc, Chúa Bà nức tiếng anh linh.

Khi thỉnh chúa, văn thường hát:

“Dâng văn Đệ Nhất Chúa Tiên
Tam Đảo, Vĩnh Phúc, Tây Thiên chúa về”

Hay cũng có đoạn hát rằng:

“Cung vàng lầu ngọc thảnh thơi
Trăng thanh gió mát cảnh trời bao la
Nửa đêm giờ Tí canh tà
Chúa đi bạch Phật Di Đà Quan Âm
Phật ban tâm phép nhiệm màu
Quy y Tam Bảo cúi đầu vâng theo”

Chúa Tây Thiên không có đền thờ chính mà chỉ được thờ trên Đền Hùng thuộc tỉnh Phú Thọ và bà cũng được thờ cận bên Mẫu Tây Thiên ở Tam Dương, Tam Đảo, Vĩnh Phúc. Theo tứ phủ thì ngày tiệc của Chúa Đệ Nhất Tây Thiên là ngày 10/5 âm lịch (tương truyền là ngày chúa giáng hạ trần phàm).

Bản Văn Hát Chúa Bà Đệ Nhất Tây Thiên

Nước Việt Nam có ngàn Đông Lộ
Cõi Bắc Kì có núi Tây Thiên.
Dõi truyền thiên hạ ức niên
Ba vị tiên thánh giáng sinh giúp đời.
Dân Sơn Đình là nơi sở tại
Thấy một người khí khái khôn ngoan.
Mẫu phó cho phụng sự khói nhang
Nguyện cầu quốc thái dân an thuận hòa.
Cảnh Thánh Bà long chầu hổ phục
Suối Giải Oan giải khúc minh trân.
Trường sinh có nước tảy màu
Tảy cho thiên hạ đâu đâu được nhờ.
Dù bốn mùa chim kêu phượng hót
Sáng một màu xanh ngắt cỏ hoa.
Vui về nước chảy non ba
Bồng lai nước nhược chưa qua nhược nào.
Thú thanh tao Thạch Bàn lồ lộ
Ngăn thiên nhang thoảng gió muôn năm.
Thuyền đường chỉ Phật giáng lâm
Khắp miền thiên hạ thánh tâm.
Linh uy khó nhọc tìm nơi biến hóa
Lại khen người tạc đá mà nên.
Bầu trời cảnh Phật non Tiên
Thấy ngàn Tam Đảo Tây Thiên dị kì.
Hồ Bát Nhã thời thời bất cổ
Có nước Vàng, thác Bạc như in.
Có cầu, có nước sông truyền
Cửa đền phong nguyệt vô biên lầu lầu.
Cảnh đua nhau bồng lai úc trúc
Lí thanh tao mọi thứ nở hoa.
Cảnh lên thay điểm bà sa
Mừng cây cổ thụ năm ba cội tùng.
Đã minh nguyệt phong quang là thế
Tại văn hoa đuốc tuệ quang huy.
Thế gian liễu thế nan chi
Do lai quảng đại từ bi vô cùng.
Thụ sắc phong phò vua giúp nước
Lại hộ trì an quốc ban gia.
Tây Thiên bà Cả thượng tòa
Bà Hai trị bệnh, bà Ba trừ tà.
Tiệc trung thu nghinh về đền Cả
Giáp hai dân hương hỏa đền Trung.
Tam Dương hiệp hiệp chức tiên phong
Để lại ngũ phúc hương thông nước nhà.
Chính tiệc Bà thường tân đoan ngũ (5 / 5)
Cứ ngày rằm lệ sớ muôn năm.
Hương hoa lễ vật mọi nơi
Mẫu anh linh, vọng bái Thánh Bà.
ức niên hương hỏa lưu phương họa đồ.
Chốn Nam Bang ngàn dân kính chúc
Đức Thánh Bà hóa phép thần thông.
Cầu tài cầu lộc hữu dư
Cầu con cho đươc thượng vi tinh thần.
Nào là người văn nhân tài tử
Cũng là người nữ tú nam thanh.
Muốn vui lên đất Sơn Đình
Muốn cầu lên cửa anh linh nhà Bà.
Quốc thái hoa nhân dân yên lạc
Cửa anh linh danh tạ lập thiên
Cầu cho phú quý thiên niên
Thế nhi huynh đệ khang trường thiên thu.
Tống tai ách nghinh lai bách phúc
Đảo tất thông nguyện phúc tam đa.
Lòng tin vọng bái Thánh Bà
Minh cường quốc phú dân hòa bình yên.
Chữ rằng thánh giáng nghe văn
Tấn Mẫu lưu lạc thiên thanh thọ trường.