Ngày xửa ngày xưa, có đôi vợ chồng nhà một phú hộ ở vùng nọ, tuổi cũng đã khá cao mà mãi mới sinh được một mụn con gái. Vì khó sinh và gia đình cũng chỉ có mỗi một đứa con nên hai vợ chồng phú hộ hết mực cưng chiều.

Cô gái đến tuổi con gái thì dung nhan đẹp đẽ, ít ai sánh bằng, vợ chồng phú hộ lại càng nâng niu cô như vàng như ngọc. Họ bỏ rất nhiều tiền ra xây riêng cho cô con gái một ngôi lầu để ở, khi lầu được xây xong, hai vợ chồng phú hộ lại thuê người đi khắp nơi tìm những loại hoa thơm nhất để trung xung quanh khu vườn để con gái thưởng ngoạn.

Vào thời gian ấy, trong khi rừng sâu gần đó có xuất hiện ba con cáo sống đã mấy trăm năm nên hóa thành quỷ, chúng có rất nhiều phép biến hóa và thường xuyên có thói hại con người. Khi chúng nghe được tin phú ông đang cho người đi tìm các loại hoa thơm để trồng cho khu vườn trong chiếc lầu mới xây của cô con gái xinh đẹp, chúng đã bèn tính kế hại cô con gái của phú ông.

Chúng cùng nhau sử dụng phép thuật hóa thành một loại hoa rất lạ và đặc biệt. Bông hoa có 3 cánh, một cánh mầu đỏ, một cánh mầu xanh và cánh còn lại mầu trắng. Một người tiều phu lên rừng kiếm củi thấy loại hoa đẹp chưa từng thấy bao giờ bèn đánh về bán cho vợ chồng Phú hộ lấy chút tiền. Khi tiều phu đưa cho vợ chồng phú hộ xem, họ ưng ngay và quyết định mua chúng để đem về chồng ở vườn.

Tuy nhìn những bông hoa ba màu này rất đẹp nhưng cô con gái phú hộ lại không thích, thế là mưu kế của ba con quỷ bất thành. Lâu ngày, hoa dần dần tàn và héo, lũ quỷ cũng sắp sửa bỏ đi nơi khác. Giữa lúc ấy, người làm của phú hộ đang tìm kiếm một khúc gỗ để đẽo thành then cửa chốt ở cửa buồng của cô gái. Ba con quỷ liền biến thành một khúc gỗ đẹp, thấy thớ gỗ đẹp người làm không ngần ngại chọn để đẽo.

Vậy là mưu kế hãm hại của lũ quỷ cũng đã thành công một phần. Sau đó mấy hôm, một đêm khi cô con gái phú hộ đang ngủ say thì một con quỷ từ chiếc then cửa chui ra, trèo lên giường để sinh sự với cô. Cô gái chống cự rất quyết liệt và kêu la inh ỏi. Biết là không xong, con quỷ hớp lấy hồn của cô gái rồi lại biến vào chiếc then cửa.

Khi vợ chồng và người làm của gia đình phú hộ chạy vào phòng cô con gái xem thì thấy cô đang nằm thiêm thiếp trên giường và giống như người đã chết, ngực cô vẫn thoi thóp đập nhưng lay mãi mà cô vẫn không tỉnh lại.

Tưởng con gái mình bị bênh nặng, vợ chồng phú hộ cho người đi mời thầy lang đến chữa trị cho cô con gái nhưng thầy chưa kịp tới thì đến buổi tối ngày hôm sau, khi phú hộ đang ngồi bên cạnh giường con một mình để chăm sóc thì con quỷ thứ hai trong chiếc then cửa chui ra và hớp luôn hồn của ông. Tối hôm sau nữa thì con quỷ thứ ba đã hớp hồn một người làm trong nhà.

Bà vợ của phú hộ kinh hãi vội cho người đi mời một thầy phủ thủy giỏi nhất làng đến để trừ tà ma quỷ dữ. Thầy phù thủy lập đàn làm phép liên tục trong 3 ngày 3 đêm liền thì phú hộ và người hầu tỉnh lại. Chỉ còn cô con gái bị con quỷ đầu đàn nhập vào nó quyết không chịu buông tha. Thầy phù thủy đã giở hết phép thuật nhưng con quỷ hình như chả hề hấn gì, cuối cùng thầy cũng đành phải bất lực cáo từ vì phép thuật đã hết mà cô gái vẫn lịm đi trên giường, mơ mơ tỉnh tỉnh. Từ đó người ta kháo nhau rằng ngôi nhà đó có quỷ nên bặt không một ai dám tới gần.

Một ngày nọ, có một chàng trai tuấn tú tên Long đang trên đường đi thi hội, tới đây thì lỡ độ đường, trời cũng đã bắt đầu sẩm tối. Thấy có ngôi nhà đẹp, anh ghé vào xin nghỉ nhờ một đêm. Thấy có người xin ngủ nhờ, hai vợ chồng phú ông kể lại cho Long câu chuyện mà gia đình ông đang gặp phải, kể xong phú ông nói:

- Chuyện là như vậy đó, tôi sợ anh ở lại đây bị lũ quỷ quấy nhiễu, chi bằng anh tìm nhà khác mà ở tạm không kẻo lại rước họa vào thân.

Long nói với vợ chồng phú ông rằng:

- Tôi là người đọc sách thánh hiền, không có yêu tinh ma quỷ nào dám trêu ghẹo. Ông bà cứ yên tâm cho tôi nghỉ nhờ đêm nay, biết đâu tôi lại đánh đuổi được lũ ma quỷ trừ nạn cho gia đình.

Vợ chồng phú ông thấy anh chàng nói vậy nên đành đồng ý. Sau khi dùng xong bữa cơm chiều, Long khoan thai bước lên phòng. Anh chỉ xin phú ông cho mượn một ngọn đèn để đọc sách đêm và một con dao sắc đề phòng lũ quỷ tới hăm dọa. Màn đêm buông xuống, Long thắp đèn ngồi trước án thư đọc, con dao anh luôn để bên cạnh mình. Trời dần về khuya, canh 3 đã đến một con quỷ từ then cửa buồng cô gái chui ra biến thành một cô gái vô cùng xinh đẹp và quyến rũ. Long vẫn điềm nhiên ngồi đọc sách, không thèm để ý. Biết không dùng được cách này, nó biến lại vào trong then cửa. Lần tiếp theo, con quỷ thứ hai chui ra tiến tới Long với vẻ ngoài kinh dị và hung tợn, áo trắng xóa, tóc xõa ra, đôi mắt đỏ lòm, lưỡi thè ra dài ngoẵng. Nó chạm vào người Long nhưng anh vẫn mặc kệ thi gan với nó, biết không dọa được Long nó lại trở lại chui vào then cửa. Đến lần thứ ba, lần này là con quỷ đầu đàn đang nhập vào cô gái bước vào hù dọa. Thấy bóng chàng học trò, nó chỉ kịp thét lên vài tiếng rồi bỏ chạy:

- Có bậc quý nhân, chúng mày chạy mau!

Lần này, Long cầm con dao chạy tới nhanh như cắt chém nó một nhát, con quỷ đứt lìa một chân. Long chạy theo con quỷ đầu đàn tới cửa buồng cô gái thì thấy cả 3 con chui vào chiếc then cửa để lẩn trốn. Anh cầm chân con quỷ lên xem thì hóa ra nó là chân cáo. Vì bị một nhát chém đau đớn, con quỷ đầu đàn phải thả hồn cô gái ra, cô gái dần dần tỉnh lại. Long tới gần hỏi chuyện, biết anh chàng học trò là người cứu mình cô cúi đầu chào và cảm ơn anh. Long dìu cô gái tới gặp vợ chồng phú hộ, mang chiếc chân quỷ cho mọi người xem, ai nấy cũng đều thán phục anh học trò tài giỏi.

Sáng hôm sau, Long lại lên đường lên kinh ứng thí. Vợ chồng phú hộ có tặng cho anh rất nhiều vàng bạc nhưng anh không nhận một món nào, anh chỉ xin họ cái then cửa buồng cô con gái rồi dắt vào lưng mang theo. Đi được nửa ngày đường, anh thấy 3 con quỷ từ chiếc then hiện ra quỳ lạy trước mặt xin anh tha tội bỏ lại chiếc then cửa. Long cười và nói:

- Không thể được! Giờ chúng mày có phép thuật tài cán gì thì cứ giở hết ra cho tao xem, sau đó tao sẽ cho chúng mày vào lửa.

Ba con quỷ quỳ lạy khẩn khoản:

- Xin ngài hãy tha cho chúng tôi, chúng tôi có rất nhiều vật quý dâng lên ngài, chỉ xin ngài tha mạng.

Long đáp:

- Vậy chúng mày hãy đưa hết cả ra đây, nếu không thì đừng có trách tao vô tình.

Con quỷ thứ nhất lấy ra một cái mặt trời đựng trong túi đưa cho Long và nói:

- Nếu đêm xuống, hễ cứ rút mặt trời ra khỏi túi thì trời sẽ sáng như ban ngày, đút nó lại vào túi thì trời sẽ tối như cũ.

Con thứ hai lấy ra một cái mặt trăng đưa cho Long và nói:

- Có mặt trăng này, hễ cứ đêm đến mà lôi nó ra thì không cần phải dùng tới đèn đuốc.

Còn con quỷ thứ ba tặng cho Long một con ngựa mỗi ngày nó có thể chạy tới cả ngàn dặm mà không mệt. Long vui mừng nhận 3 món quà của 3 con quỷ và vứt chiếc then cửa vào một bụi rậm bên vệ đường.

Sau đó Long nhảy lên lưng ngựa và hô:

- Ngựa hãy cho ta tới kinh đô

Lập tức, con ngựa hí lên một tiếng phi nhanh như tên bay chân không chạm mặt đất. Chỉ một lát sau, nó đã đưa anh tới cổng của hoàng thành. Long tìm một ngôi nhà trọ chuẩn bị mọi thứ để chuẩn bị cho kì thi còn vài ngày nữa là diễn ra.

Ba ngày sau, cuộc thi bắt đầu, Long làm bài thi rất tốt cho nên vừa thi xong buổi sáng, anh nhớ tới vợ mình. Sẵn có con ngựa quý chạy nhanh như gió, anh nhảy lên lưng bảo nó chở anh về quê nhà. Ngựa phóng nước đại, chỉ chập tối anh đã tới nơi. Anh khẽ gọi cửa vợ, người vợ vừa chợp mắt tỉnh dậy rất kinh ngạc khi thấy chồng mình vừa đi thi được mấy ngày nay đã quay trở về. Long không muốn đánh thức cha mẹ dậy nên dặn vợ giấu kín chuyện này, hai vợ chồng cả đêm trò chuyện to nhỏ rồi trời hửng sáng Long lại lên ngựa trở về kinh thi.

Mặc dù đêm ấy, hai vợ chồng đã trò chuyện rất nhỏ nhưng tiếng rì rầm vẫn làm thức tỉnh cha mẹ Long ở buồng kế bên. Hai ông bà không hề biết là con trai mình về mà chỉ nghĩ chắc con dâu mình có nhân tình phản bội con trai. Cho nên sáng hôm sau khi tỉnh dậy, lúc ấy Long đã phi ngựa trở về kinh, hai ông bà vào buồng gặn hỏi con dâu.

Vợ Long nghe lời chồng bảo giữ kín chuyện nhưng sau biết không giữ được nữa nên đành phải nói hết toàn bộ chuyện đêm qua cho bố mẹ chồng nghe, cùng với việc chồng mình diệt trừ quỷ và được chúng tặng 3 vật quý để xin tha mạng. Nhưng hai ông bà sao lại có thể tin một câu chuyện lạ lùng và khó tin đến thế nên họ mắng trách cô con dâu một cách thậm tệ, đổ cho cô là phản bội chồng mình. Vợ của Long vì không thể minh oan cho mình được nên cô chỉ biết ngồi ôm mặt khóc nức nở. May hôm đó chiều Long lại phi ngựa về, được tận mắt thấy con trai mình trở về với con ngựa thần, hai ông bà mới tin cô con dâu nói thật. Long kể lại chuyện cho bố mẹ cùng nghe:

- Sáng hôm nay, khi cha mẹ chưa thức dậy thì con vội lên ngựa vào kinh, vừa vào đến kinh thì cũng là lúc loa trường thi bắt đầu xứng tên những người thi đậu. Khi con nghe thấy tên mình, con mừng quá vội tới nhà trọ thu xếp hành lý, trả tiền trọ và phi ngựa thẳng về nhà. Ba ngày nữa con lại phải lên kinh để còn dự buổi yến tiệc cho nhà vua chiêu đãi các ông nghè ở điện thiên quang.

Nghe thấy con kể con ngựa thần có thể ngày chạy cả ngàn dặm, người cha ngỏ ý muốn được cưỡi thử một lần. Long hỏi cha:

- Cha muốn đi chơi đâu xa?

Người cha đáp:

- Cha muốn được vào tận Đồng Nai, Gia Định chơi một chuyến

Long nói:

- Được cha

Sáng hôm sau, cơm nước xong xuôi, ông già nai nịt chỉnh tề bước ra sân. Long cầm chiếc dây cương trao cho cha mình. Ông vừa hô một tiếng "Gia Định", lập tức con ngựa phi như gió phóng đi vùn vụt. Cho tới tận lúc mặt trời bắt đầu khuất núi, nó lại phóng như tên bay đưa ông trở về tới tận giữa sân nhà. Ông mở tay nải lấy quà ông mua ở Gia Định cho mọi người ăn thử, rồi kể những chuyện tai nghe mắt thấy ở vùng đất ông vừa du ngoạn.

Mẹ Long thấy chồng ca ngợi ngựa thần đi nhanh, bà cũng ngỏ ý muốn được đi chơi Gia Định một chuyến cho biết. Sáng hôm sau, Long dắt ngựa ra sân rồi đỡ mẹ ngồi lên yên. Nhưng ngựa chưa kịp bước đi thì nó đã ngã khụy xuống đất hất mẹ Long ngã lăn xuống sân, từ trong con ngựa, một làn khói trắng bay ra cuộn lên trời cao. Mọi người chạy lại thì con ngựa đã chết. Thì ra mẹ Long đã cưỡi ngựa không đúng thời điểm, bà cưỡi đúng lúc bà bị kinh nên ngựa thần hoảng sợ bỏ lốt ngựa bay về trời.

Mất đi ngựa quý, Long còn đang có nguy cơ đứng trước một tội "khi quân" vì chỉ còn một ngày nữa là đại tiệc nhà vua mở sẽ diễn ra, đường từ nhà lên kinh cũng phải mất hai ngày trời nếu cưỡi ngựa. Không còn cách nào khác, Long lập tức lên kinh với một con ngựa thường mà không kịp từ biệt vợ con.

Con ngựa phi tới tối mịt mà vẫn chưa đi được nửa đường. Nằm nghỉ tại một quán trọ ven đường, Long rất lo lắng. Chợt anh nhớ tới túi mặt trời mà con quỷ thứ nhất tặng, anh liền nghĩ ra một diệu kế. Ngày hôm sau, Long lại cho ngựa phi nước đại tới kinh thành, nhưng cứ hễ khi mặt trời sắp khuất núi là anh liền lôi mặt trời trong túi ra treo trước đầu ngựa. Một điều kì lạ đã sảy ra từ trước chưa từng có, đâu đâu cũng không thấy tắt ánh mặt trời. Cho tới khi con ngựa đưa Long tới trước điện thiên quang, Long mới cất mặt trời của mình vào túi, khi ấy trời lại tối sẩm chuyển sang đêm.

Long buộc ngựa vào cột rồi nhanh chân bước vào điện, nhưng cũng đã quá trễ. Mọi người ngồi đợi mãi không thấy đêm buông xuống, thức ăn thì đã nguội cả, sau cùng nhà vua lệnh cho mọi người cứ 4 người một mâm bắt đầu tiệc. Khi Long bước vào thì bữa tiệc cũng đã gần tàn, biết việc đến trễ có thể khiến mình tội rơi đầu nên anh cỡi mũ "phủ phục" trước sân điện, anh lấy lý do mãi không thấy trời tối để mong vua giảm nhẹ tội. Nhà vua tha tội cho anh nhưng để anh biết lỗi của mình, vua đã của nhiệm anh về làm tri huyện cho một huyện mà đã có rất nhiều vụ án ma không thể lý giải. Mặc dù anh nghe được rất nhiều lời đồn ra đồn vào rằng hễ cứ ai được bổ nhiệm tới vùng này làm tri huyện là y như rằng sẽ bị ma quỷ hành hạ đến chết nhưng anh vẫn ung dung nhận chỉ của vua.

Theo phong tục tập quán ở vùng này thì hễ mỗi khi có quan mới để bổ nhiệm là nhân dần trong huyện đều phải mang lễ vật tới để chào vị quan mới. Cho nên những ngày đầu mới về nhận chức tri phủ, dân làng rồng rắn nhau mang lễ vật tới đầy cả công đường. Long vui vẻ tiếp chuyện dân làng nhưng anh nhất quyết từ chối không nhận mọi lễ vật. Anh dặn dò kín đáo quân lính rằng cứ mỗi khi toán dân nào ra về thì bám theo họ để biết rõ tung tích. Đến ngày thứ 3, một trong những người lính mà Long phái âm thầm đi theo gót chân hai người dân đội một mâm lễ trở về. Người lính này theo mãi, theo mãi, bóng chiều đã ngả mà vẫn không thấy họ tới nơi. Cho tới khi ánh mặt trời tắt hẳn mới thấy họ tiến sát tới một chiếc giếng hoang bên cạnh đường. Đột nhiên họ đội cả mâm lễ xuống dưới giếng rồi biến mất trước sự kinh hãi của người lính. Anh ta vội chạy trở về để báo lại tình hình cho quan tri huyện biết.

Sáng hôm sau, Long hạ lệnh cho một toán lính huyện tới tát cạn cái giếng ấy. Họ ra sức tát suốt cả một ngày. Nhưng thật là lạ lùng! Tát được bao nhiêu nước lại đầy ắp bấy nhiêu. Mấy ngày sau nữa công việc cũng không nhích lên được tý nào. Bọn lính huyện cảm thấy rất chán nản. Một đêm nọ, vào giữa canh khuya, một người lính nằm ngủ bỗng thức giấc thấy có hai con quỷ đang ngồi vắt vẻo trên cành cây nói chuyện với nhau.

Một con hỏi:

- Nếu chúng nó kéo tới đông thì có tát cạn chăng?.

Con kia đáp:

- Nhiều người cũng vô ích thôi. Chỉ có rồng mới có thể tát cạn, ngoài ra không có cách nào khác.

Người lính bèn đem câu chuyện ấy trình lên quan. Long nói ngay:

- Chính ta là rồng đây! Ta sẽ thân hành tát cạn giếng.

Nói xong Long cưỡi ngựa về tận nơi. Sau khi xem xét tình hình, quan xắn áo quần cầm lấy gầu tát lấy tát để. Quả nhiên chỉ một mình Long đã làm cho nước giếng dần dần cạn thấu đáy. Nhưng khi giếng cạn hết, cả quan và lính đều không tìm thấy quỷ. Giữa ban ngày, quỷ có phép tàng hình, mắt người không thể nhìn thấy được. Nhưng đêm đến, quỷ lại dựa vào tối trời, lẩn lút trốn nấp trong các hang hốc làm cho Long và lính hầu tìm hết hơi mà không ra. Họ thắp đuốc lên nhưng bó đuốc nào hễ đưa vào cửa hang cũng đều tắt ngấm, không thể chụm lên được. Long sực nhớ tới món tặng vật bèn mở túi lấy "mặt trời" ra treo lên đầu ngọn tre. Lập tức cả một vùng sáng rực như ban ngày. Nhưng vì là ban ngày nên quỷ lại tàng hình lọt khỏi con mắt của mọi người. Sau cùng Long nhớ đến món tặng vật thứ hai. Vừa đưa ra khỏi túi, "mặt trăng" tỏa một thứ ánh sáng dịu mát vào khắp mọi nơi. Long liền mang "mặt trăng" đi lần xuống giếng, tiến vào các hang các hốc. Dưới ánh sáng trăng, quỷ đành lộ mặt, không thể tàng hình nổi. Cho nên chỉ một chốc, chưa giập miếng bã trầu, quan và lính đã tóm được hai con quỷ. Chính đó là hai con xà tinh quen thói hại người, thường dùng một cái hang ở đáy giếng làm sào huyệt. Trước mặt Long, hai con quỷ cúi đầu van lạy xin quan sinh phúc tha cho tính mạng, từ rày không dám làm hại ai nữa. Long sai lính giải chúng đi đày thật xa. Từ đây dân huyện ấy sống yên ổn [1].

KHẢO DỊ

Một truyện của người Mèo Hang rồng có một số tình tiết tương tự với truyện trên:

Có hai anh em hàng ngày đi kiếm rau lợn, một hôm thấy có người của nhà vua đến trước núi đá nói ba lần: - "Rồng à, mở cửa!". Sườn núi bỗng mở ra cho họ vào. Khi họ ra, lại nói ba lần: - "Rồng à, đóng cửa lại!", sườn núi khép lại lại như cũ. Chờ khi họ đi xa, hai anh em cũng đến gọi như thế. Sườn núi liền mở ra, hai anh em bước vào thấy nhiều đồ đạc quý giá, trong đó có một cái ngai vàng rất đẹp. Trở về, hai anh em mách cho bố biết rồi dắt bố vào hang. Bố trèo lên ngai vàng ngồi chơi, chẳng may người dính chặt vào ngai không gỡ dược. Biết thế nào cũng chết, bố dặn con về làm chiếc nỏ chín sải khi nào có cò trắng xuất hiện thì bắn chết người có cờ (vua). Từ đấy cửa hang đóng kín, không mở theo tiếng gọi nữa. Anh em về làm theo lời bố dặn, nhưng lại bắn không trúng người có cờ.

Biết việc bí mật bị lộ, vua cho truy hỏi những người vào hang lần trước xem có gặp người nào chăng? Họ đáp: - "Có gặp hai đứa bé hái rau lợn". Vua sai lính bắt hai anh em về trị tội. Lính đến nhà bắt họ đi. Dọc đường trời tối, tất cả nghỉ lại ở một nhà nọ. Thấy khách lạ, chủ nhà nói: - "Nhà chúng tôi có một đứa con gái bị ma quấy, đêm nào cũng rên la". Đêm ấy, trong khi bọn lính ngủ say, hai anh em đang lo lắng thao thức, bỗng nghe tiếng gọi: - "Ngưỡng cửa, ngưỡng cửa mở mau cho tao vào!". Tiếng trả lời: - "Nhà có quý khách, "ma nước" hãy đi đi, mai lại tới". Ma nước bỏ đi, nhờ thế, đêm ấy người con gái chủ nhà không rên la gì. Chủ nhà cho là hai anh em có phép bèn nhờ họ trừ hộ. Chờ cho mọi người lui ra, hai anh em tra hỏi cái ngưỡng cửa. Ngưỡng cửa cho biết là dưới cái ao sau nhà có con "ma nước" vốn là một con ếch thành tinh. Cô gái này đi lấy nước đánh rơi chiếc nhẫn xuống ao, ma nước nuốt lấy chiếc nhẫn, từ đó thường về quấy. Muốn trừ nó thì chuẩn bị một ống chỉ buộc một đầu vào chiếc búa, rồi trong khi làm lễ cúng ma, hễ thấy một người đàn bà nào cao lớn hãy dùng búa bổ mạnh vào đầu, ma sẽ mang theo sợi chỉ chạy về. Lúc ấy thuê nguời tát cạn ao lần theo sợi chì mà tìm sẽ bắt được một con ếch làm thịt ếch nướng cho cô gái ăn, sẽ khỏi. Ngưỡng cửa lại bảo khi nào bố mẹ cô gái đền ơn, thì nhớ xin tôi mang theo, tôi sẽ giúp cho nhiều việc. Hai anh em làm theo lời, cô gái qua khỏi. Khi ra đi, họ xin cái ngưỡng cửa thay cho tiền tạ ơn.

Dọc đường họ hỏi ngưỡng cửa làm cách gì để khỏi bị vua làm tội. Ngưỡng cửa dặn khi nào thấy hổ trắng thì bảo nó nằm phục xuống rồi cưỡi lên lưng nói: - "Đây là ngựa ta!". Gặp hổ đen cũng làm như vậy. Gặp tổ ong bò vẽ thì mang cả tổ theo, nói: - "Đây là quân ta!". Khi về triều chúng nó sẽ cứu mạng. Họ lần lượt gặp hổ trắng, hổ đen và tổ ong vò vẽ. Làm theo lời dặn họ cưỡi hổ về triều. Thấy vua quan, hổ xông ra ăn thịt. Quân triều xông lại bị ong đánh đuổi. Hai anh em bèn lên làm vua [2].

Về chỗ Long cưỡi ngựa thần đêm lẻn về với vợ, sáng dậy lại cưỡi vào kinh làm bài, người Bắc-giang cũng có một truyện dưới dạng thần tích có hình tượng tương tự.

Ngày ấy có giặc Bắc sang xâm lược, vua sai sứ đi tìm người tài giỏi cứu nước. Sứ giả tìm được Vũ Thành, người anh hùng ở xã Tùng linh, huyện Lục-ngạn. Vũ Thành xin vua mộl thanh gươm, một con ngựa trắng đem quân ra trận. Vua phong là Đầu thượng tướng quân. Nhưng con ngựa vốn có phép thần, nên đêm đêm anh thường lẻn về với vợ, không một ai biết. Người vợ có thai. Mẹ chồng mắng nàng dâu sao không giữ trinh tiết với chồng. Vợ Vũ Thành đáp: - "Chồng con thường đêm đêm lẻn về nhà, sáng mai lạl đi sớm. Nếu mẹ không tin, con xin giấu gươm của chồng con trình mẹ hay".

Một đêm, Vũ Thành về nhà, vợ giấu thanh bảo kiếm rồi thay vào một chiếc gươm gỗ. Khi Vũ Thành giáp trận rút gươm ra chém giặc, không ngờ gươm gỗ vô dụng bị quân giặc xông lại chém đứt đầu. Vũ Thành chỉ còn biết ôm lấy đầu phi ngựa về. Đến một nơi nọ gặp một bà lão, bèn hỏi: - "Mất đầu còn sống được chăng?". Bà lão trả lời: - "Mất đầu thì chết!". Nghe đoạn Vũ Thành lăn xuống ngựa chết[3].

Cũng dưới dạng thần tích, người Nùng Lạng Sơn kể như sau:

Ngày xưa có một chàng trai được mẹ cho đi học với một thầy đồ ở làng. Hàng ngày anh phải chăn ngựa cho thầy. Một hôm con ngựa ấy được một đám mây trắng phủ, đẻ ra một con ngựa đá. Anh trèo lên lưng nó cưỡi chơi, không ngờ đó là con ngựa thần, nó bay lên trời, đưa anh đi rất xa theo ý muốn, rồi lại trở về trong phút chốc. Về sau, anh học với một ông thầy khác ở nước ngoài. Nhờ ngựa thần anh sớm tối đi về không phí sức.

Một hôm, vợ anh muốn đùa chơi nên trước khi lên rừng hái củi, giấu kỹ chiếc giày của anh thường mang. Thấy mặt trời đã lên cao mà chưa tìm ra giày, anh liền cưỡi ngựa thần bay lên trời kéo mặt trời xuống, làm đến ba lần như vậy vẫn không tìm thấy giày, bất đắc dĩ anh lấy đất bùn nặn thành một chiếc giày giả rồi cưỡi ngựa đi học. Ở trường, thầy bảo trò: -"Hôm nay mặt trời lên xuống ba lần. Đó là điềm vua (hay trạng) xuất hiện". Sau đó thầy bảo trò mang lưới đi đánh cá để làm thức ăn. Chiếc giày đất của anh tan ra trong nước. Thầy tức giận cho là vô lễ bèn chém chết. Anh nhặt đầu đặt lên cổ rồi cưỡi ngựa đá về hỏi mẹ: - "mất đầu còn sống được chăng?" Mẹ anh cũng đáp: - "Mất đầu thì chết!". Anh ném đầu xuống ngã ra chết sau khi dặn vợ, đặt xác mình ở đầm, mỗi ngày đốt một nén hương và nấu một nồi cháo để nguội rắc xuống đầm, đủ một trăm ngày sẽ sống lại. Vợ nghe lời, làm được chín mươi chín ngày, nhưng đến ngày thứ một trăm, vợ đi rừng lấy củi, ở nhà mẹ không biết, đổ cả nồi cháo nóng xuống đầm, các con trùng chết hết.

Hồn anh lại báo mộng cho vợ bảo vớt những con trùng chết chôn ở vườn tre, khi tre tốt nếu có ai hỏi mua bảo phải có đủ một trăm đồng tiền mới bán. Vợ làm theo. Một hôm có quan quân đi qua bị gãy đòn cáng. Một người lính tìm đến nhà hỏi mua một cây tre tốt, nhưng hắn chỉ có chín mươi chín đồng tiền. Người vợ không bán. Nhưng sau đó người mẹ vì không biết chuyện, nên nhận lời bán. Lúc người lính chặt tre, thấy trong cây tre người đã thành hình nhưng còn non yếu, chẳng mấy chốc thì chết. Vì vậy anh không sống lại được nữa [4].

Theo người Tày Cao-bằng thì truyện trên là sự tích của Nùng Trí Cao. Đoạn đầu kể như sau:

Nùng Trí Cao có lần bị buộc phải về chầu vua Lý ở Thăng-long, bị vua giữ lại và cho đi học. Vốn có con ngựa thần (có thể thu nhỏ bằng lóng tre). Cao đêm đêm lại lén về thăm vợ. Vì thế vợ có thai. Bị mẹ chồng mắng nhiếc, nàng dâu phải thú thật và phải giấu chiếc hài của chồng làm chứng. Như trên, sáng dậy thấy mất chiếc hài. Cao phải ba lần kéo lùi mặt trời để có thì giờ tìm tòi, nhưng cuối cùng không tìm ra, đành phải nặn một chiếc hài bằng đất để đi tạm. Thấy sự lạ, nhà vua sai quan chiêm tinh đoán cho ra kẻ làm lùi mặt trời, Cũng như trên, bằng mẹo bắt cá, quan chiêm tinh biết Cao là thủ phạm. Nhưng khác với truyện trên, vua không giết mà tha, và gả công chúa cho Cao[5].

Truyện này trong Truyện cổ dân gian của các dân tộc Việt Nam, tập IV, có khác đi như sau:

Hai anh em nhà nọ bị dì ghẻ bạc đãi, đang mùa đông mụ đòi kiếm cho mụ một quả đào thì mới cho đi học. Một bà tiên hiện ra cho họ quả đào, bảo sau khi ăn, xin lấy hột, sau này sẽ cầu được ước thấy. Kim Tự là người anh, học một biết trăm làm cho cả trường ghen tỵ, chúng buộc phải có áo quần, rồi sau đó, phải có giày mới được đi học. Người em mới thêu cho anh được một chiếc, còn một chiếc nữa vì vội nên phải bồi bằng giấy. Nhưng chưa kịp thì trời đã sáng. Túng quá, Kim Tự lấy hột đào ra ước mặt trời lặn xuống.

Phải làm đến ba lần như vậy mới bồi xong. Nhưng sau ba lần ước, hột đào cũng biến mất.

Nhà vua thấy sự lạ phái quan quân đi dò. Thầy trò đi đón quan quân giữa mưa. Giày giấy bị nát, Kim Tự bị bắt. Sau đó chúng biết anh là kẻ gây ra sự lạ nên chém chết. Từ đây truyện giống với truyện trên. Anh bưng lấy đầu về nhà, hỏi mọi người. Câu trả lời của mụ dì ghẻ làm anh ngã chết. Xác anh biến thành sâu do người em nuôi trong chum, hàng ngày nấu cháo để nguội đổ vào. Nhưng mụ dì ghẻ một hôm đổ cháo nóng làm sâu chết hết. Sâu hóa thành tre. Anh báo mộng cho em nếu có ai đến mua bảo có đủ một trăm đồng mới bán. Một hôm vua đi chơi bị gãy đòn cáng, sai người đến mua tre nhưng chỉ có chín mươi tám đồng. Người em không chịu bán nhưng mụ dì ghẻ lại bán. Không ngờ khi chặt thì Kim Tự và binh mã xuất hiện đánh cho vua quan thất điên bát đảo. Nhưng vì còn non nên cuối cùng anh và binh mã cũng ngã xuống chết cả.

Từ đấy đến ngày Tết, người ta chặt tre về trồng để ghi nhớ hình ảnh Kim Tự.

Truyện Sư tích ong mật sưu tầm ở Tuyên-quang cũng kể gần như trên, chỉ không thấy hình ảnh đôi giày. Và ở đoạn kết, khi binh mã ngã xuống đều hóa thành ong, chàng trai là ong chúa, vợ anh hóa thành một loại cây có hoa cho ong hút mật [6].

Cả mấy truyện vừa kể, sự tiến triển của hình tượng cùng cách giải thích hình tượng không được lô-gich, chắc người kể chưa nắm được cốt truyện cũng như chủ đề.

Xem thêm các truyện Tinh con chuột và Hà Ô Lôi.

Về tặng vật "mặt trời" nhiều truyện cổ tích phương Tây dùng khá phổ biến, có khi không phải "mặt trời" mà là một vật gì đó (ví dụ chiếc lông) có khả năng chiếu sáng làm cho đêm cũng như ngày, v.v... Ở đây nên đối chiếu với hình ảnh của truyện Nợ như chúa Chổm (số 44, tập II), tức là Chổm cầu Thượng đế kéo lùi mặt trời lại để cho mình làm nốt công việc.

[1] Theo Lăng-đờ (Landes), sách đã dẫn, và lời kể của người Bình-định.

[2] Theo Truyện cổ dân tộc Mèo, đã dẫn.

[3] Theo Trịnh Như Tấu. Bắc giang địa chí và Lại-thâm xã thần tích.

[4] Theo Uyên-cốt xã Cao Quý Minh đại vương phả 1ục.

[5] Theo tài liệu của Hoàng Quyết.

[6] Theo Đức Hùng, Phù Ninh, sách đã dẫn.