Truyền thuyết rồng sông Gâm

Sông Gâm, còn gọi là sông Gầm ngày xưa rộng mênh mông, hai bên bờ sông những cây cổ thụ vươn rễ chằng chịt bám vào vách đá dựng đứng trông xa như những con rắn khổng lồ. Nước trong xanh lạnh ngắt vỗ vào hang sâu dưới lòng sông, vẳng nghe âm vang tựa như tiếng trống trận ngày xưa vọng về.

Hàng đàn cá sộp, cá chày mắt đỏ to như những ống đựng nước ngoi lên mặt nước cuộn mình đớp những nụ hoa mà lũ khỉ vàng đang đuổi nhau thoăn thoắt nghịch ngợm trên những cành cây cao vừa ném xuống. Ở dưới vực sâu của dòng sông Gâm có một con Rồng nhỏ được Long Vương ở biển cả xa xôi cử lên coi giữ sông Gâm với trách nhiệm tạo mưa thuận gió hòa, cho nên mỗi lần Rồng hiện lên là trời nổi mưa, gió. Từ ngày có Rồng, dọc hai bên bờ sông Gâm những thửa ruộng lúa xanh ngắt một màu, những vạt lúa nương vàng trĩu hạt, người dân vùng sông Gâm sống ấm no, hạnh phúc trong những vụ mùa bội thu.

Năm tháng cứ trôi đi, Rồng nhỏ ngày nào đã lớn, trở thành một chàng Rồng thông minh khỏe mạnh. Bỗng một ngày tháng 5 vào khoảng giờ Tỵ, trời trong vắt không một gợn mây, dòng sông Gâm trong xanh hiền hòa lững lờ trôi bỗng rùng mình cuộn sóng trào lên hai bên bờ.

Những người dân gần ngã ba sông Nho Quế - sông Gâm thuộc địa phận Lý Bôn đang đãi vàng bị sóng đánh dạt cả lên bờ, hoảng hốt vứt bỏ ống máng đãi vàng chạy lên cao rồi tĩnh tâm nhìn ra giữa dòng sông Gâm xanh thẳm. Chợt một cái vây lưng cá khổng lồ và dài như một tấm liếp tre vùn vụt rẽ sóng lao ngược dòng sông, người dân vội chạy về báo với vị Tù trưởng họ Nùng. Đó là một con Rồng xanh to lớn ở thượng nguồn sông Nho Quế (phía bắc tỉnh Hà Giang) ghen tức với Rồng sông Gâm nên đã vượt sang. Cực chẳng đã, chú Rồng sông Gâm phải nhận lời thách đấu. Địa điểm giao tranh tại một vực lớn trên thượng nguồn sông Gâm.

Hôm ấy bắt đầu từ giờ Mão, trời bỗng nổi sấm chớp, mưa gió ầm ầm dữ dội. Sông Gâm gầm gào, nước sông đục ngầu cuộn sóng dữ dội. Ông mặt trời sợ hãi đã lặn đi đâu mất để lại bầu trời một màu đen xám xịt. Đó là giờ phút giao tranh quyết liệt nhất giữa con Rồng hung dữ sông Nho Quế và chú Rồng sông Gâm. Hai bên bờ vực, người dân sông Gâm đứng đầu là vị Tù trưởng đang hò reo gõ trống thị uy cổ vũ cho chú Rồng của mình. Vị Tù trưởng họ Nùng thân hình lực lưỡng, tay lăm lăm thanh đại đao đứng thế trên một tảng đá lớn ngay cạnh vực sâu, mặc sóng nước đục ngầu tạt vào người như muốn kéo ông xuống vực. Nét mặt đăm đăm lo âu của vị Tù trưởng vốn dĩ thông minh đã tiên đoán được sẽ xảy ra ngày này, nên trước đó ông đã truyền dạy cho chú Rồng nhỏ nhiều thế võ gia truyền. Trước giờ thách đấu, ông đã cẩn thận buộc vào cổ chú Rồng chiếc khăn đỏ thêu hình ông mặt trời để cầu sức mạnh và may mắn, căn dặn kỹ khẩu quyết khi dùng phép.

Trong đòn quyết định, chú Rồng nhỏ vâng lời tự tin vẫy chào mọi người rồi lặn xuống vực. Trong khi đó con Rồng xanh thách đấu đang gào thét đập sóng dữ dội. Vừa thoáng thấy chú Rồng sông Gâm xuất hiện, con Rồng xanh đã xông lên định quật ngã chú Rồng nhỏ trong nháy mắt. Nhưng chú Rồng sông Gâm đã nhẹ nhàng né tránh những cú giáng sấm sét, uyển chuyển quay mình cuộn người lại phía sau thọc một đòn trúng huyệt "tam túc" chân sau làm con Rồng xanh gầm lên đau đớn. Con Rồng xanh lập tức dùng 8 móng vuốt sắc nhọn vồ lấy chú Rồng nhỏ để xé xác cho hả giận. Nhưng miếng vồ hụt đã làm đầu con Rồng xanh lao vào tảng đá to dưới chân vị tù trưởng làm nó choáng váng. Chớp thời cơ đó, chú Rồng sông Gâm cong người lại dùng đuôi cuộn vào cổ con Rồng xanh. Con Rồng xanh vùng vẫy cố thoát khỏi miếng võ hiểm. Bị trọng thương, con Rồng xanh say máu đánh đá túi bụi nên tốn nhiều sinh lực.
Cuộc giao tranh kéo dài suốt 3 ngày 3 đêm, nước sông Gâm đục ngầu, cây cối hai bên bờ vực đổ rạp trước những đợt sóng dữ dội. Tiếng trống hò reo làm cho con Rồng xanh hoang mang. Những thế đánh loạng choạng đã làm nó mất thế thượng phong, một chân sau bị điểm huyệt tê cứng chính là điểm yếu. Nhận ra điều đó, không bỏ lỡ cơ hội hiếm có, chú Rồng sông Gâm đánh lừa bằng đòn vỗ mặt. Con Rồng xanh vội giương 2 chân trước đỡ đòn. Ngay lập tức chú Rồng sông Gâm dùng đuôi cuốn lấy cái chân sau bị thương của con Rồng xanh. Một tiếng rắc gọn nghe buốt óc, đó là miếng đòn quyết định. Cái chân con Rồng xanh đã rời ra, máu tuôn trào xối xả, con Rồng xanh chỉ còn 3 chân đau đớn quay đầu xuôi dòng sông chạy mất.

Chú Rồng sông Gâm vui sướng ngoi lên để báo tin thắng trận với mọi người. Mải đánh nhau, chú quên rằng đã làm rơi chiếc khăn quàng cổ. Còn vị Tù trưởng suốt 3 ngày 3 đêm vẫn lăm lăm thanh đại đao đứng trên tảng đá lớn để canh chừng bất trắc. Lúc chú Rồng sông Gâm ngoi lên, ông không thấy chiếc khăn đỏ nơi cổ rồng, chỉ thấy cái đầu rồng bê bết máu. Tưởng đó là con Rồng xanh đã giết chết chú Rồng nhỏ của mình, máu giận trào dâng, thanh đại đao vung lên lóe sáng, đầu Rồng nhỏ đã rơi xuống. Nhìn kỹ lại ông mới nhận ra mình đã chém nhầm con Rồng yêu quý của mình. Thương tiếc Rồng nhỏ, ông cùng dân làng đem xác Rồng chôn cất cẩn thận bên bờ nam sông Gâm trên gò đất cao thành ngôi mộ dài, tiếng địa phương gọi là "Rẻo Rì". Mảnh đất "Rẻo Rì" nay thuộc xóm Nà Pằn, thị trấn Bảo Lạc. Vài ngày sau, người dân phát hiện có con cá khổng lồ trôi dạt trên sông Lô. Đó chính là con Rồng xanh mất một chân thua chạy về đến sông Lô thì kiệt sức chết. Còn vị Tù trưởng ân hận tự trách mình có tội với dân làng nên ông đã tự vẫn để tạ tội, để lại trong lòng người dân vị thủ lĩnh một thời kiêu hùng. Người dân địa phương lập đền thờ ông và chú Rồng nhỏ bên bờ tây sông Gâm, gần ngã ba đèo Cổ Rồng của thị trấn Bảo Lạc bây giờ.

Từ đó, hằng năm vào ngày rằm tháng 5, người dân trong vùng thịt một con trâu trắng, cắt lấy đầu trâu và toàn bộ tiết đựng trong chiếc chậu đá lớn đặt cạnh vực nơi hai con rồng giao tranh để cúng Rồng và người Tù trưởng. Vực lớn nơi giao tranh được người dân đặt thành tên là "Vằng Áng Lượt", nghĩa là "vực chậu máu". Sau này do nạn phá rừng bừa bãi, dòng sông Gâm bị thu hẹp lại, đến mùa mưa lũ dòng sông Gâm trở nên hung dữ đã cuốn trôi cả chậu đá lớn bên bờ vực. Còn ngôi đền thờ vị Tù trưởng và con Rồng nay chỉ còn là bãi sỏi bên bờ sông Gâm. Tục lệ thờ cúng trâu trắng mai một dần theo thời gian. Câu chuyện chú Rồng sông Gâm chỉ còn mơ hồ qua tên gọi "Vằng Áng Lượt" và cánh đồng phì nhiêu "Rẻo Rì".