Sự tích củ mài và cây cơm nguội

Ngày xưa, ở một bản nọ của người Khơ Mú có đôi vợ chồng trẻ, chỉ mới lấy nhau mười năm mà đã có đến tận mười hai đứa con. Con đông đến nỗi bố mẹ không nhớ hết tên từng đứa. Vợ chồng dẫu lam làm, chịu thương chịu khó làm nương rẫy, dẫu gặp mưa thuận gió hòa vẫn không nuôi nổi đàn con của mình. Khi gặp năm hạn hán, thiên tai, lại nạn thú rừng về phá hoại, họ sống rất chật vật khó khăn.

Năm nọ mất mùa, cả bản đói to, mọi nhà đã vét hết cả mẻ lúa giống, ngô giống mùa sau ra ăn. Thương con, chị vợ bảo chồng:

– Ta bớt ít lúa giống, ngô giống cho con ăn thôi.

Người chồng dẫu thương con nhưng ôn tồn bảo vợ:

– Đói thì tìm củ rừng, tìm rau rừng mà ăn, không làm nương ruộng thì mùa trước đói, mùa sau đói, không sống nổi đâu.

Giấu con, vợ chồng trốn vào rừng phát nương, gieo lúa tra ngô. ở nhà đàn con đói quá kéo nhau vào rừng kiếm ăn, suốt ngày đêm khóc đói:

"Pung pung đói mỏi
Đói lòng lắm bố ơi mẹ à!"

Nghe tiếng khóc, thương con, lòng xót như xát ớt vợ chồng thay nhau gọi lại an ủi:

"Chớ chớ vội các con ơi
Để bố mẹ phát cỏ làm nương hẵng"

Và cứ theo thời gian, họ phát nương, nhặt cỏ, tra hạt, vun gốc...

"Chớ chớ vội các con ơi
Bố mẹ còn vun gốc nhặt cỏ..."

Đến lúc trổ, lúa chín, một nắng hai sương:

"Lúa đã trổ đã chín
Bố mẹ suốt về thổi nấu cho các con ăn"

Khi mẻ gạo đầu tiên vừa giã xong, họ đồ ngay lên một chõ. Người chồng quạt cho bay hơi, chóng nguội, người vợ nắm từng nắm. Vợ chồng hối hả bê ra xới, chạy thẳng về nhà cho con ăn. Nhưng khi về tới nhà, họ không thấy đàn con đâu nữa mà từ rừng sâu vẫn vọng về tiếng khóc đói:

"Pung pung đói mỏi
Đói lòng lắm bố ơi mẹ à!"

Hai vợ chồng vừa khóc vừa bê bung xôi lập cập theo tiếng gọi vọng của núi rừng mà chạy mãi đến kiệt sức vẫn không gặp con. Họ đành đặt bung xôi xuống, cố gọi:

"- Ôi các con thương con quý
Cơm thơm trộn cá con trứng luộc
Bố thương mẹ quý đưa đến đây
Về nhà ăn với bố mẹ, các con ơi ?"

Tiếng gọi vừa dứt thì đàn chim Pung bay đến sà xuống đậu quanh cả khu rừng hót vang:

"Pung pung, pung pung
Chúng con ăn quả và quả sấu đã quen
Còn cơm xôi xin nhường bố mẹ
Nằm cành sấu cành me đã ấm đã êm
Chúng con không về nhà được nữa đâu bố ơi mẹ à!"

Đến lúc đó, hai vợ chồng mới biết vì đói quá mà đàn con của mình đã tìm vào rừng kiếm ăn và hóa ra chim cả rồi. Lòng đau xót nước mắt chứa chan, họ lấy xôi tung ra cho chim. Vì thương con, vì đói, mệt, kiệt sức, vợ chồng gục vào bung xôi mà chết.

Thấy bố mẹ chết thảm quá, đàn con kêu vang rừng "Pung pung!" rồi lấy những nắm xôi còn lại đắp mồ cho bố mẹ. Từ chỗ ấy về sau, mọc lên một cây lạ có củ, củ có bột trắng thơm dẻo như xôi. Đó là củ mài. Còn những nắm xôi được tung ra xung quanh lại mọc lên cây cơm xôi, quả chín ăn bùi và dẻo. Người ta nói: ấy là loại quả cứu đói người nghèo.

Đàn con hóa ra chim kêu pung pung vang rừng vào mùa lúa chín để nhắc nhở lại cảnh khổ của bố mẹ ngày xưa phải một nắng hai sương mới có được hạt ngô hạt lúa nuôi con.